შუმერის მიწა-წყალი დაახლოებით დღევანდელი ეარყის სამხრეთ ნაწილში მდებარეობდა. ეს არის დანალექი წარმოშობის ბრტყელი ვაკე, სადაც მეტისმეტად ცხელი და მშრალი ჰავაა და გამუდმებით ქრის ქარი. არსებითად, აქ არც სასარგებლო წიაღისეული მოიპოვება, არც ქვა და არც საშენად ვარგისი ხის მაგვარი რამ, გარდა გიგანტური ლერწმის ჭაობისა. მაგრამ ხალხი, რომელიც აქ ბინადრობდა და რომელსაც ძვ. წ. III ათასწლეულიდან შ უ მ ე რ ე ლ ებ ი ეწოდებათ, მეტად შემოქმედი ბუნებისა და პრაქტიკული ჭკუის აღმოჩნდა. მათ ეკუთვნის ბევრი ჩინებული ტექნიკური გამოგონება

უკიდეგანოდ გადაშლილი მიწის ზედაპირი იხაზებოდა არხებით, რომელნც ერთი მხრივ ნაყოფიერს ხდიდა ნიადაგს, მეორე მხრივ ზღვარს უდებდა უკიდეგანობას; ითვინიერებდა და უდაბნოდან გამოიტაცებდა სივრცეს, რათა იგი ერთხელ და სამუდამოდ დაღდასმული ყოფილიყო კაცობრიული კულტურით.

დღეისთვის ცნობილია ოცზე მეტი შუმერული მითი, რომელიც მოგვითხრობს სამყაროს შექმნაზე, მის აგებულებაზე, ღმერთების დაბადებაზე, მათ ცუდ და კარგ საქმეებზე, ადამიანის შექმნაზე, წარღვნაზე - რომელიც ღმერთებმა სასჯელად მოუვლინეს ადამიანებს, სიკვდილისა და მიწისქვეშა სამეფოს საიდუმლოებებზე.    

ძველ შუმერში ლიტერატურული ჟანრის ერთ-ერთი პოპულარული სახეობა იყო ჰიმნები. დღეისთვის ღმერთების, მეფეებისა და ტაძრებისადმი მიძღვნილი ბევრი ჰიმნია ცნობილი. ასევე დადგენილია, რომ შუმერებს ჰქონიათ მრავალი სახის დამრიგებლური ხასიათის ნაწარმოები. ესენია: პაექრობანი, ანდაზების კრებული, რომლებიც ასობით აფორიზმს, არაკს, სხარტ გამონათქვამასა და იგავს შეიცავს.
შუმერული სკოლის წარმოშობა დამწერლობის, კერძოდ, ლურსმული დამწერლობის შექმნასთანაა დაკავშირებული, რომლის გამოგონებითა და შემდგომი სრულყოფით შუმერელებმა უდიდესი წვლილი შეიტანეს კაცობრიობის ცივილიზაციის ისტორიაში.

თავიანთ ღვთიურ წარმოშობას ხაზს უსვამდა შუმერის ყველა მეფე. აქადის და ბაბილონის მეფე სარგონმა, რომელმაც მსოფლიოში პირველი იმპერია დაარსა, მიიღო ტიტული "დინგირ, რომელიც ღმერთს ნიშნავს.

დემოკრატია - თითქოს მთლიანად დასავლეთის ცივილიზაციის მონაპოვარი უნდა იყოს! მსოფლიოს რომელ კუთხეში შედგა ისტორიაში ცნოიბილი ეს პირველი ”პარლამენტი?” ეს არ მომხდარა დასავლეთში, ევროპის კონტინენტზე. რა უცნაურადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, პირველი ”პარლამენტი” აზიაში შედგა, კერძოდ აზიის იმ ნაწილში, რომელსაც ახლა ახლო აღმოსავლეთს ვუწოდებთ ყველანაირი' ტირანებისა და დესპოტების უძველეს სამშობლოში'. იგი მოუწვევიათ იმ ქვეყანაში, რომელსაც ძველად შუმერი ეწოდებოდა და სპარსეთის ყურის ჩრდილოეთით ტიგროსსა და ევფრატს შორის მდებარეობდა.

”პარლამენტი” მხოლოდ ერთ საკითხის წყვეტდა - ქვეყანაში ომი ყოფილიყო თუ მშვიდობა. ისევე როგორც ბევრად უფრო გვიანი ხანის საბერძნეთი, ძვ.წ. III ათასწლეულის შუმერიც წარმოადგენდა ქალაქ-სახელმწიფოთა გაერთიანებას და ეს ქალაქები გამუდმებით ექიშპებოდნენ ერთმანეთს მთელ ქვეყანაში ბატონობისათვის. ერთ-ერთი ასეთი მნიშვნელოვანი ქალაქი იყო ქიში, რომელსაც შუმერული ლეგენდის თანახმად ”უმაღლესი ხელისუფლება” თვით ღმერთებისაგან მიეღო წარღვნის დამთავრებისთანავე. მას მოყოლია გაძლიერება და დაწინაურება მეორე ქალაქ-სახელმწიფო ურუქისა, რომელიც ქიშიდან მოშორებით, სამხრეთით მდებარეობდა და რომელმაც მალე სერიოზული პრეტენზია განაცხადა შუმერში პირველობაზე.

ძვ.წ III ათასწლეულის დასაწყისში ქალაქ-სახელმწიფოში ლაგაშის ტერიტორიაზე იყო კიდევ რამოდენიმე პატარა ქალაქი.

ლაგაშის მცხოვრებნი ძირითადად მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობას მისდევდნენ; თუმცა მათ შორის მენავეები, მეთევზეები და ვაჭარ-ხელოსნებიც იყვნენ. ქვეყნის ეკონომიკაც შერეული ხასიათის იყო; ნაწილობრივ, სახელმწიფოს კონტროლს დაქვემდებარებული, ნაწილობრივ - თავისუფალი. მიწის მნიშვნელოვან ნაწილს ტაძრის მსახურნი ფლობდნენ და ნაკვეთებს იჯარით აძლევდნენ დასამუშავებლად სხვას; მაგრამ მიწის დიდი ნაწილი ინდივიდუალური მოქალაქეების კერძო საკუთრებას წარმოადგენდა. ღარიბ მოქალაქეებსაც ჰქონდათ მიწის ნაკვეთები, ბაღები და სახლები. ცხელი და მშრალი კლიმატის გამო მიწის მორწყვა და წყლით მომარაგება საზოგადოების ერთიანი ძალებით იყო მოწესრიგებული, მაგრამ ეკონომიკა ძირითადად, მაინც თავისუფალი სახით ყოველგვარი გეგმის გარეშე არსებობდა. აქედან გამომდინარე, სიმდიდრეც და სიღარიბეც თითოეული მესაკუთრის ფხასა და ენერგიაზე იყო დამოკიდებული. ხელოსნები, რომლებიც ბეჯითად შრომობდნენ, თავიანთ ნაკეთობას ქალაქის ბაზარზე ყიდდნენ;' შუამავალი ვაჭრები წარმატებით ვაჭრობდნენ მეზობელ სახელმწიფოებთან ზღვასა თუ ხმელეთზე.

შუმერები ძალიან უფრთხილდებოდნენ თავიანთ უფლებებს, ამიტომ ყოველთვის უნდოდ ხვდებოდნენ ყოველგვარ სიახლეს ხელისუფალთა მხრიდან, თუკი ის მათ ეკონომიკურ ან პირად თავისუფლებას შეეხებოდა. ეს მამა-პაპისაგან მომდინარე თავისუფლება იყო მათი ყოფნა-არსებობის საფუძველი. ზოგჯერ ხელისუფლებას დესპოტური დინასტიის მართველები განაგებდნენ; ამ დინასტიის განდიდების მოყვარული ხელიუსფალნი გაუთავებელ ომებში იყვნენ ჩაბმული მეზობელ ქვეყნებთან; დროდადრო მნიშვნელოვან წარმატებასაც აღწევდნენ, მაგრამ გამარჯვებებს დიდი ხნის სიცოცხლე არ ეწერათ;

სწორედ ამ სასტიკი ომების დროს ხშირად შუმერთა ქალაქები, მოქალაქეები კარგავდნენ პოლიტიკურ და ეკონომიურ თავისუფლებას. ხელისუფლება ჯარების დასაქირავებლად და შესაიარაღებლად უკიდურესობამდე ზრდიდა გადასახადებს, კვეცავდა ქვეშევრდომთა უფლებებს. სასახლის ხროვა მშვიდობიან დროსაც აღარ ელეოდა თავის შეუზღუდავ პრივილეგიებს. მოხელეები შემოსავლის გაზრდის ისეთ ნაირ-ნაირ წყაროებს იგონებდნენ, რომ მათი დღევანდელი კოლეგებიც კი შურით აღივსებოდნენ. მეცნიერთათვის ცნობილი გახდა ერთი ისტორიკოსის მონათხრობი, რომელიც ოთხნახევარი ათასი წლის წინ ცხოვრობდა ლაგაშში და ყველაფერი საკუთარი თვალით ჰქონდა ნანახი.

მენავეთა ზედამხედველი ნავებს ითვისებდა; საქონლის ზედამხედველი საქონელს, როგორც წვრილფეხას, ისე მსხვილფეხა საქონელს; სათევზაო ადგილების ზედამხედველი - თევზს. სიკვდილიც კი არ ათავისუფლებდა მოქალაქეებს სხვადასხვა სახის გადასახადებისაგან.

საითაც არ უნდა წასულიყავი, მთელ ქვეყანაში,"ყველგან გადასახადის ამკრეფს"წააწყდებოდით - ჩივის მემატიანე. სასახლის ხროვა კი განცხრომასა და ფუფუნებას მისცემოდა. ხელისუფალთა სამფლობელო მიწები კიდით-კიდემდე იყო გადაჭამული.
ასეთ კატასტროფულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა ქალაქი იმ დროს, როცა მათ ახალი ღვთისმოშიში ხელისუფალი - ურუქაგინა მოევლინა. მან დაუბრუნა გატანჯულ მოქალაქეებს ძველი თავისუფლება, დაითხოვა ყველა ზედამხედველი; მან ბოლო მოუღო ღარიბ-ღატაკთა უსამართლო ჩაგვრას, რეფორმატორი ხელისუფალის. მმართველობა ერთი წელი არ გაგრძელებულა - ის და მისი ქალაქიც დაამარცხა სხვა ქალაქის მბრძანებელმა.

ძვ.წ. III ათასწლეულის შუმერებს უკვე წარმოდგენა ჰქონდათ კანონით გარანტირებულ უფლებებზე, მაგრამ დღემდე არ ვიცით ჰქონდა თუ არა მათ დაწერილი კანონები და კანონთა კრებულები ურუქაგანის დროს. ძალიან დიდხანს კანონთა უძველეს კრებულად ითვლებოდა ტექსტი, რომელიც ძვ.წ. დაახლოებით 1750 წელს არის დაწერილი. ეს იყო ბაბილონელი მეფის - ხამურაბის კანონთა კრებული; იგი ძვ.წ. 1750 წელს ასულა სამეფო ტახტზე. სემიტურ ენაზე ლურსმული ნიშნებით ამოკვეთილი მისი კოდექსი 300-მდე კანონს შეიცავს. მას წინ უძღვის მეფის სადიდებელი ტექსტი და ბოლოვდება წყევლით, იმათ მიმართ, ვინც გაბედავს, დაარღვიოს ეს კანონები. ”დიორიტის სტელა'”, რომელზეც ხამურაბის კანონებია ამოკვეთილი, დღეს აღმართულია ლუვრის ერთ-ერთ დარბაზში.

ხამურაბის კანონები ყველაზე მნიშვნელოვანი დოკუმენტია ჩვენამდე მოღწეული უმრავლეს იურიდიულ დოკუმენტებს შორის; მაგრამ ყველაზე ძველი იგი მაინც არ არის. 1947 წელს აღმოჩნდა კანონთა კრებული, რომელიც მეფე ლიფით-იშთარს გამოუცია ხამურაბზე 150 წლით ადრე.

ლიფით-იშთარის კანონები ამოკვეთილია არა ქვის სტელაზე, არამედ თიხის ფირფიტაზე და შემდეგ მზეზეა გამომწვარი. მისი დამწერლობაც ლურსმულია, მაგრამ წარწერის ენა შუმერულია და არა სემიტური.

ლიფით-იშთარსაც დიდხანს არ შერჩა მსოფლიოში პირველი კანონმდებლის სახელი. 1952 წელს აღმოჩენილი იქნა შუმერთა ერთ-ერთი ხელისუფალის, ურ-ნამუს კანონთა კრებული. ურ-ნამუ იყო დამაარსებელი ურის III დინასტიისა და დაახლოებით ძვ.წ 2050 წელს გაძევდა ე.ი ბაბილონელ ხამურაბზე სულ ცოტა, სამასი წლით ადრე.

ურ-ნამუს ეს ფირფიტა დაცულია სტამბულში აღმოსავლეთის მუზეუმში.

ურ-ნამუ შუმერისა და ურის ხელისუფალი იყო. ახალმა მბრძანებელმა თავდაპირველად ქვეყნის სამხედრო და პოლიტიკური უსაფრთხოებაზე იზრუნა. საჭიროდ ჩათვალა, ომი დაეწყო მეზობელ ქალაქ-სახელმწიფო ლაგაშის წინააღმდეგ, რომელიც ურის ხარჯზე იწყებდა გაძლიერებას. ურ-ნამუმ დაამარცხა ლაგაშის ხელისუფალი და მოაკვდინა იგი, შემდეგ კი აღადგინა ურის ძველი საზღვრები. ამის შემდეგ უკვე დრო იყო, შინაური საქმეებისათვისაც მიეხედა და სოციალური და ზნეობრივი რეფორმები გაეტარებინა. ურ-ნამუმ დაითხოვა თაღლითები და მექრთამეები, რომლებიც ისაკუთრებდნენ მოქალაქეთა ხარებს, ცხვრებსა და ვირებს. შემოიღო სამართლიანი და უცვლელი სისტემა, იზრუნა, რათა უპატრონო არ გამხდარიყო მდიდრის მსხვერპლი, ქვრივი - ძლიერისა, ღარიბი - მქონებელისა. აღნიშნული კანონები სამართლიანობისა და მოქალაქეთა კეთილდღეობის მიზნით წესდებოდა. ფირფიტის ძლიერი დაზიანების გამო მათგან ხუთიოდე კანონის აღდგენა მოხერხდა მეტნაკლები სიზუსტით. პირველი კანონი ეხება ბრალდებულის წყლით გამოცდას, 'მეორეში ლაპარაკია პატრონისათვის მონის დაბრუნებაზე, ხოლო დანარჩენ სამ კანონში ლაპარაკია იმაზე, რომ ჯერ კიდევ ჩვენს ერამდე დაახლოებით 2500 წლის წინათ ერთ-ერთ ძირითად ბიბლიურ კანონს ”სისხლი სისხლისა წილ”, რომელიც მერეც კარგა ხანს რჩებოდა ძალაში, შუმერში უფრო ჰუმანური სახე ჰქონია - ფიზიკური დასჯა ფულადი ჯარიმით შეუცვლიათ. აი, მათი შუმერული ენიდან სიტყვა-სიტყვით თარგმანი:

1) "თუ კაცმა კაცს იარაღით მას მოაჭრა ფეხი - 10 შეკელი ვერცხლით უნდა გადაიხადოს.

2) "თუ კაცმა კაცს იარაღით ძვლები გადაუმტვრია, ერთი მინა ვერცხლით უნდა გადაიხადოს.

3) "თუ კაცმა კაცს იარაღით მოაჭრა ცხვირი, 213 მინა ვერცხლით ჯარიმდებოდა.

არსებობს ცნობები, რომ შუმერში ურ-ნამეზე ბევრად ადრეც ყოფილან კანონმდებლები.

კანონი და სამართალი მნიშვნელოვანი იყო ძველი შუმერებისათვის როგორც თეორიაში, ასევე პრაქტიკაში. მათ ემყარებოდათ შუმერის მთელი საზოგადოებრივი და ეკონომიკური ცხოვრება. არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილია შუმერული დოკუმენტების შემცველი ათასობით ფირფიტები: ხელშეკრულებები, შეთანხმებები, ანდერძები, თამასუქები, ხელწერილები და სასამართლო დადგენილებები. ძველი შუმერის სკოლაში, უფროსი ჯგუფის მოწაფეები საკმაო დროს უთმობდნენ კანონთა შესწავლას, მრავალჯერ გადაწერდნენ ხოლმე კანონთა კრებულებსა და სასამართლო გადაწყვეტილებებს.

  ძვ.წ. III ათასწლეულის შუმერებს შემუშავებული ჰქონდათ მთელი რიგი მეტაფიზიკური და თეოლოგიური მოსაზრებანი, რომლებიც ბუნდოვნების მიუხედავად დროთა განმავლობაში მთელ ახლო აღმოსავლეთში გავრცელდა და მნიშვნელოვანი კვალი დაამჩნია ძველ ებრაელთა და შემდეგ ქრისტიანულ რელიგიას.

  შუმერელებისათვის ღვთაებებს განსხვავებული ადგილი ეკავათ მნიშვნელობის მიხედვით. კაშხლის ან მინდვრის ღმერთი როგორ შეედრებოდა მზის ღმერთს. ვერც მდინარის ღმერთი გავიდოდა ერთ რანგში მთელი დედამიწის ღმერთთან. ბუნებრივია, რომ თავიანთი სახელმწიფოების პოლიტიკური ორგანიზაციის ანალოგიით, შუმერელებმა სათვეში დააყენეს მთავარი ღმერთი, რომელსაც დანარჩენი ღმერთები თავის ხელისუფალად თუ მეფედ აღიარებდნენ. მთავარ ღმერთს რანგით მოჰყვებოდა შვიდი ღმერთი, რომლებიც ”განაგებდნენ ბედისწერას”, და ორმოცდაათი ე.წ. ”დიდი ღმერთი'”. ყველაზე საინტერესოა ის დაყოფა, რომელიც შუმერელმა თეოლოგებმა დაადგინეს ღვთაებათა შორის - ეს არის შემოქმედი და არაშემოქმედი ღმერთები. ესეც სამყაროზე მათი წარმოდგენიდან გამომდინარეობდა. ვინაიდან სამყაროს მთავარი ელემენტები იყო ცა, დედამიწა, ზღვა და ატმოსფერო, მათი ღმერთები შემოქმედი იყვნენ, სხვა დანარჩენი კი - არაშემოქმედი.
რაც შეეხება შექმნის მეთოდს, რომლითაც ეს ღმერთები სარგებლობდნენ, შუმერელმა თეოლოგებმა წამოაყენეს დოქტრინა, (აღმოსავლეთმა რომ მიიღო) - დოქტრინა ღვთაებრივი სიტყვის შემოქმედ ძალაზე. მათი სწავლების მიხედვით, საკმარისი იყო შემოქმედ ღმერთს რაიმე ჩაეფიქრებინა, შემდეგ კი წარმოეთქვა სიტყვა და სახელი. სრულიად შესაძლებელია, რომ წარმოდგენა ღვთიური სიტყვის შემოქმედ ძალაზე შუმერელებს შეექმნათ ადამიანთა საზოგადოებაზე დაკვირვების შედეგად. თუკი ადამიანს, მმართველს, ბრძანების საშუალებით შეეძლო მიეღწია თითქმის ყველაფრისთვის, რასაც კი მოისურვებდა, - მხოლოდ და მხოლოდ მის ბაგეთაგან მოწყვეტილი სიტყვის ძალით, - სამყაროს ოთხი სტიქიის მმართველი ზებუნებრივი ძალის მქონე უკვდავ ღმერთებს რატომღა არ შეეძლებოდათ თავიანთი ღვთიური სიტყვით მიეღწიათ ბევრად უფრო მეტისთვის და გადაეწყვიტათ ყოველგვარი პრობლემა?!
   სამყაროს წარმოშობას შუმერელები ამგვარად ხსნიდნენ:

შუმერები, მართალია ფიქრობდნენ სამყაროს ბუნებასა და წარმოშობაზე, მის აგებულებაზე და მსოფლიოს სხვა კანონზომიერებებზე, მაგრამ მათ ვერ შექმნეს ფილოსოფია, ამ სიტყვის დღევანდელი გაგებით. მოვლენათა კლასიფიკაციისა და განზოგადოვების ფსიქოლოგიური მეთოდი, რომელსაც იზიარებს თანამედროვე მეცნიერთა უმრავლესობა, როგორც ჩანს, სრულიად უცნობი იყო შუმერელი მოაზროვნეებისათვის.

შუმერელი მასწავლებლები და ლიტერატორები არ იყვნენ და არც შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ ნამდვილი ფილოსოფოსები. მიუხედავად ამისა, ყველაფერს, რაც ბუნებასა და მათ გარემომცველ სამყაროს შეეხებოდა, ისინი ყურადღებით აკვირდებოდნენ. ის გრძელი სიები, რომელშიც ჩამოთვლილია მცენარეების, ცხოველების, ლითონების თუ ქვების სახელწოდებანი, ბუნების მოვლენათა და ცოცხალ არსებათა გულმოდგინე შესწავლაზე მეტყველებს. მსოფლიოს ისტორიაში შუმერებმა პირველებმა სცადეს, შეგნებულად გაეანალიზებინათ, თუ რას წარმოადგენდა მათი თანადროული ცივილიზაცია და ამ მიზნით შეადგინეს კიდეც ისეთი ნუსხა, რომელშიც ერთ ასეულზე მეტი საზოგადოებრივი ინსტიტუტის, საქმიანობის, ხელობის, ქცევის ნორმათა თუ შეფასებათა სახელწოდებანია ჩამოთვლილი.

საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა""სფეროშიც შუმერელი პედაგოგები ხეების, მცენარეების, ცხოველებისა და ქვების მხოლოდ ჩამოთვლით კმაყოფილდებოდნენ; დღემდე გაურკვეველია, რა პრინციპებით ხელმძღვანელობდნენ ისინი საგანთა თანმიმდევრობის დაცვისას; მაგრამ ის კი უეჭველია, რომ შუმერელები არა თუ არ იცნობდნენ ბოტანიკის, ზოოლოგიისა და მინეროლოგიის კანონებს, დაახლოებითი წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ მასზე. დღეისათვის ცნობილია გრამატიკული ფორმებით გაჭედილი უამრავი ფირფიტა, რაც იმას მეტყველებს, რომ შუმერები იყენებდნენ გრამატიკული კლასიფიკაციის პრინციპს, მაგრამ ერთი ფირფიტაც არ არის ნაპოვნი, რომელზეც ჩაწერილი იქნებოდა ზუსტი გრამატიკული წესები და განსაზღვრებანი.

იგივე ითქმის მათემატიკაზეც; ამოცანებითა და ამოხსნებით სავსე უამრავ ფირფიტებს შორის ერთსაც ვერ ნახავთ ისეთს, ზედ რომ განზოგადოებული წესები, აქსიომები და თეორემები ეწეროს. დაბოლოს, შუმერელებს ჰქონდათ კანონთა რამდენიმე კრებული, რომლებიც თავის მხრივ ასობით ცალკეული კანონისგან შედგებოდა, მაგრამ არსად გაკვრითაც კი არაფერია ნათქვამი სამართლის ზოგად პრინციპებზე.

თუ შუმერელ პოეტს დავუჯერებთ, შუმერელთა მიერ შეცნობილი სამყარო გადაჭიმული იყო ჩრდილოეთით - არმენიის მთიანეთამდე, სამხრეთით - სპარსეთის ყურემდე, აღმოსავლეთით - ირანის მთიანეთამდე და დასავლეთით - ხმელთაშუა ზღვამდე.